Umsögn Landssamtakanna Þroskahjálpar um áform um heildstæða stefnumótun fullnustumála (Grænbók)

                 24. júní 2024

Landssamtökin Þroskahjálp vinna að réttinda- og hagsmunamálum fatlaðs fólks, með sérstaka áherslu á fólk með þroskahömlun og/eða skyldar fatlanir, einhverft fólk og fötluð börn og ungmenni. Samtökin byggja stefnu sína á samningi Sameinuðu þjóðanna um réttindi fatlaðs fólks, barnasáttmála SÞ og öðrum fjölþjóðlegum mannréttindasamningum sem íslenska ríkið hefur undirgengist, sem og á heimsmarkmiðum Sameinuðu þjóðanna, sem hafa það meginmarkmið að skilja engan eftir.

Íslenska ríkið fullgilti samning SÞ um réttindi fatlaðs fólks árið 2016 og skuldbatt sig þar með til að framfylgja öllum ákvæðum hans. Í stjórnarsáttmála ríkisstjórnarinnar segir að samningurinn verði lögfestur og þá er í gangi af hálfu ríkisins sérstök landsáætlun um innleiðingu hans.

Í samningnum eru mörg ákvæði sem hafa mikla þýðingu varðandi það mál sem hér er til umsagnar. Samtökin nefna í því sambandi sérstaklega ákvæði eftirfarandi greina samningsins.

4. gr. samnings SÞ um réttindi fatlaðs fólks hefur yfirskriftina Almennar skuldbindingar. Þar segir:

     1.      Aðildarríkin skuldbinda sig til þess að efla og tryggja að fullu öll mannréttindi og grundvallarfrelsi fyrir allt fatlað fólk án mismununar af nokkru tagi á grundvelli fötlunar.
         Aðildarríkin skuldbinda sig í þessu skyni til:
         a)          að samþykkja alla viðeigandi löggjöf og ráðstafanir á sviði stjórnsýslu og aðrar ráðstafanir til að tryggja þau réttindi sem viðurkennd eru með samningi þessum,
         b)          að gera allar viðeigandi ráðstafanir, þar á meðal með lagasetningu, til þess að gildandi lögum, reglum, venjum og starfsháttum, sem fela í sér mismunun gagnvart fötluðu fólki, verði breytt eða þau afnumin,
         c)          að taka mið af vernd og framgangi mannréttinda fatlaðs fólks við alla stefnumótun og áætlanagerð, ... (Feitletr. Þroskahj.)

5. gr. samningsins hefur yfirskriftina Jafnrétti og bann við mismunun og er svohljóðandi:

     1.      Aðildarríkin viðurkenna að allar manneskjur eru jafnar fyrir og samkvæmt lögum og eiga rétt á jafnri vernd og jöfnum ávinningi af lögum án nokkurra mismununar.
     2.      Aðildarríkin skulu banna hvers kyns mismunun á grundvelli fötlunar og tryggja fötluðu fólki jafna og árangursríka réttarvernd gegn mismunun af hvaða ástæðu sem er. 
     3.      Aðildarríkin skulu, í því skyni að efla jafnrétti og uppræta mismunun, gera allar viðeigandi ráðstafanir til að tryggja að fötluðu fólki standi viðeigandi aðlögun til boða. 
     4.      Eigi ber að líta á sértækar aðgerðir, sem eru nauðsynlegar til þess að flýta fyrir eða ná fram raunverulegu jafnrétti fyrir fatlað fólk, sem mismunun í skilningi samnings þessa. (Feitletr. Þroskahj)

2. gr. samningsins hefur yfriskriftina Skilgreiningar. Þar segir:

Í samningi þessum er merking eftirfarandi hugtaka sem hér segir:
    „Viðeigandi aðlögun“ merkir nauðsynlegar og viðeigandi breytingar og lagfæringar, sem eru ekki umfram það sem eðlilegt má teljast eða of íþyngjandi, þar sem þeirra er þörf í sérstöku tilviki, til þess að tryggt sé að fatlað fólk fái notið eða geti nýtt sér, til jafns við aðra, öll mannréttindi og grundvallarfrelsi, … (Feitletr. Þroskahj.)

13. gr. samningsins hefur yfirskriftina Aðgangur að réttinum og hljóðar svo:

     1.      Aðildarríkin skulu tryggja fötluðu fólki árangursríkan aðgang að réttinum til jafns við aðra, meðal annars með aðlögun málsmeðferðar og aðlögun með tilliti til aldurs í því skyni að greiða fyrir árangursríkri þátttöku þess, beinni eða óbeinni, þar á meðal sem vitni, í allri málsmeðferð, þ.m.t. á rannsóknarstigi eða öðrum fyrri stigum máls.
     2.      Í því skyni að tryggja fötluðu fólki árangursríkan aðgang að réttinum skulu aðildarríkin efla viðeigandi þjálfun fyrir þau sem starfa á sviði réttarvörslu, þar á meðal lögreglu og starfsfólk fangelsa. (Feitletr. og undirstr. Þroskahj)

14. gr. samningsins hefur yfirskriftina Frelsi og öryggi einstaklingsins og hljóðar svo:

     1.      Aðildarríkin skulu tryggja að fatlað fólk, til jafns við aðra:
         a)          njóti réttar til frelsis og persónulegs öryggis,
         b)          sé ekki svipt frelsi sínu með ólögmætum hætti eða geðþóttaákvörðunum og að frelsissvipting í hvaða mynd sem er sé lögum samkvæmt og að fötlun skuli ekki undir neinum kringumstæðum réttlæta frelsissviptingu.
     2.      Sé fatlað fólk svipt frelsi sínu á einhvern hátt skulu aðildarríkin tryggja að því séu tryggð mannréttindi til jafns við aðra í samræmi við alþjóðleg mannréttindalög og að meðferð þess samræmist markmiðum og meginreglum samnings þessa, meðal annars með því að tryggja því viðeigandi aðlögun.

15. gr. samningsins hefur yfir kriftina Frelsi frá pyndingum eða grimmilegri, ómannlegri eða vanvirðandi meðferð eða refsingu og hljóðar svo:

      1.      Enginn skal sæta pyndingum eða grimmilegri, ómannlegri eða vanvirðandi meðferð eða refsingu. Einkum og sér í lagi er óheimilt að gera læknisfræði- eða vísindatilraunir á nokkurri manneskju án samþykkis hennar. 
     2.      Aðildarríkin skulu gera allar árangursríkar ráðstafanir á sviði löggjafar, stjórnsýslu, réttarkerfisins, eða aðrar ráðstafanir, í því skyni að vernda fatlað fólk, til jafns við aðra, fyrir pyndingum eða annarri grimmilegri, ómannlegri eða niðurlægjandi meðferð eða refsingu. 

Landssamtökin Þroskahjálp leggja mikla áherslu á að við þá mikilvægu stefnumótun sem hér er til umsagnar verði vandlega farið yfir þær skyldur, sem á ríkinu hvíla m.t.t. fatlaðs fólks almennt og fólks með þroskahömlun og/eða skyldar fatlanir og einhverfs fólks sérstaklega, sem leiða af ákvæðum samnings SÞ um réttindi fatlaðs fólks. Við þá yfirferð er nauðsynlegt að líta sérstaklega og mikið til þess sem fram kemur í almennum athugasemdum (e. General Comments) sem nefnd samkvæmt samningnum hefur sent frá sér og nálgast má á hlekk að neðan.

https://www.ohchr.org/en/treaty-bodies/crpd/general-comments

Þá hvetja samtökin dómsmálaráðuneytið einnig til að kynna sér upplýsingar sem nálgast má á hlekkjum að neðan.  

Leiðbeiningar Sameinuðu Þjóðanna, International Principles and Guidelines on Access to Justice for Persons with Disabilities.

https://social.desa.un.org/sites/default/files/migrated/15/2020/10/Access-to-Justice-EN.pdf

Heimasíða Naku þekkingaseturs um málefni fatlaðs fólk  í Noreg. Sérstök þemasíða þar sem hægt er að finna margvíslegt efni um fólk með þroskahömlun sem hefur gerst brotlegt við lög.

https://naku.no/kunnskapsbanken/kriminalitet-og-utviklingshemming

Koefodsminde. Sérúrræði fyrir umfanga með þroskahömlun í Danmörku.

https://kofoedsminde.dk/

Skýrsla Íslandsdeildar Amnesty International um beitingu einangrunarvistar í gæsluvarðhaldi.

https://amnesty.is/frettir/island-binda-verdur-enda-a-misbeitingu-einangrunarvistar-an-tafar/

 

Landssamtökin Þroskahjálp lýsa miklum áhuga og vilja til samráðs við dómsmálaráðuneytið við það mikilvæga verkefni sem hér er til umfjöllunar og vísa í því sambandi til eftirfarandi ákvæðis 3. mgr. 4. gr. samnings SÞ um réttindi fatlaðs  fólks.

Við þróun og innleiðingu löggjafar og stefnu við innleiðingu samnings þessa og við annað ákvörðunartökuferli varðandi málefni fatlaðs fólks, skulu aðildarríkin hafa náið samráð við fatlað fólk og tryggja virka þátttöku þess, þar á meðal fatlaðra barna, með milligöngu samtaka sem koma fram fyrir þess hönd.

 

Virðingarfyllst.

Unnur Helga Óttarsdóttir, formaður Þroskahjálpar

Árni Múli Jónasson, framkvæmdastjóri Þroskahjálpa

Anna Lára Steindal, verkefnastjóri hjá Þroskahjálp

 

Nálgast má mál sem umsögnin á við hér